Tiểu sử Alexandre de RhodesÔng sinh tại
Avignon, miền nam nước
Pháp. Theo một số sử liệu,
linh mục Alexandre de Rhodes (cha Đắc Lộ), sinh năm 1591, nhưng nhiều nguồn khác ghi ông sinh năm
1593. Ông gia nhập dòng Tên tại
Roma ngày
24 tháng 4 năm
1612, thời kỳ công cuộc
truyền giáo cho các dân tộc đang trên đà phát triển. Tuy nhiên, cùng với đà tiến này,
Giáo hội Công giáo cũng gặp sức kháng cự vũ bão của chính quyền các
dân tộc được rao giảng
Tin Mừng. Vì thế, bên cạnh nhiệt tâm
truyền giáo, còn phải kể ước muốn được đổ máu đào minh chứng cho
Chúa Jesus của các
vị thừa sai tiên khởi.
Truyền giáo
Trong bối cảnh đó, cha Alexandre de Rhodes đã xin và được
Bề Trên chỉ định đi truyền giáo tại
Nhật Bản. Ngày
4 tháng 4 1619, ông lên đường vào tuổi 26, cùng với kiến thức sâu rộng về
thiên văn học và
toán học. Cha Alexandre là một người cường tráng, vui vẻ và lạc quan, luôn nhìn khía cạnh tích cực của vấn đề. Ông thích nghi nhanh chóng với mọi môi trường sống và cư xử giản dị trong giao tế với người khác.
Đầu tiên, cha Alexandre de Rhodes cập bến tại
Goa, đợi chờ cơ hội thuận tiện đặt chân lên đất Nhật Bản. Nhưng tình hình bách hại
Kitô Giáo dữ dội tại đây đã khiến các Bề Trên buộc lòng chỉ định ông đi
Trung Quốc. Ông lên tàu đi
Ma Cao, ở đó ông đã ghi lại những nhận xét về
người Trung Hoa:
"Người Trung Hoa rất ngạc nhiên khi nhìn thấy
bản đồ chúng tôi vẽ. Trung Quốc vĩ đại của họ chỉ còn là chấm nhỏ trong
vũ trụ Trái Đất bao la. Trái lại, nơi bản đồ trái đất hình vuông do họ vẽ, Trung Quốc nằm chính giữa, đúng như tên gọi (Trung Quốc-nước ở giữa). Sau đó, họ vẽ
biển nằm bên dưới Trung Quốc, trong đó rải rác mấy
đảo nhỏ, và họ đề tên:
Châu Âu,
Châu Phi và
Nhật Bản..."
Ông còn viết:
"Chúng ta thường tỏ ra quý chuộng những người ngoại giáo. Nhưng khi họ trở thành
Kitô hữu, chúng ta không đoái hoài đến họ nữa. Thậm chí còn bắt các người theo đạo phải từ bỏ
y phục địa phương. Chúng ta đâu biết rằng, đây là một đòi buộc quá khắt khe, mà ngay cả
Thiên Chúa, Ngài cũng không đòi hỏi như thế. Chúng ta ngăn cản người ngoại giáo, không cho họ cơ hội dễ dàng gia nhập Giáo hội Công giáo. Riêng tôi, tôi cực lực phản đối những ai muốn bắt buộc người
đàn ông Trung Hoa, khi theo đạo, phải cắt bỏ mái
tóc dài họ vẫn để, y như các
phụ nữ trong xứ. Làm vậy, chúng ta gây thêm khó khăn cho các nam tín hữu Trung Hoa, một khi theo Công giáo, không còn tự do đi lại trong xứ, hoặc tìm được dễ dàng công ăn việc làm. Phần tôi, tôi xin giải thích rằng, điều kiện để trở thành Kitô hữu là phải từ bỏ lầm lạc, chứ không phải cắt bỏ tóc dài..."
Tại Việt Nam
Đầu năm
1625, cha Alexandre cùng với bốn cha dòng Tên khác và một tín hữu Nhật Bản, cập bến
Hội An, gần
Đà Nẵng. Ông bắt đầu học
tiếng Việt và chọn tên Việt là Đắc-Lộ. Thầy dạy tiếng Việt cho ông là một cậu bé khoảng 10, 12 tuổi. Ông viết:
"Chỉ trong vòng 3 tuần lễ, chú bé đã dạy tôi học biết tất cả các
cung giọng khác nhau của tiếng Việt và cách thức
phát âm của từng
chữ. Cậu không hề có một kiến thức gì về
ngôn ngữ Châu Âu, thế mà, cũng trong vòng 3
tuần lễ này, cậu đã có thể hiểu được tất cả những gì tôi muốn diễn tả và muốn nói với cậu. Đồng thời, cậu học đọc, học viết
tiếng Latin và đã có thể giúp
lễ. Tôi hết sức ngạc nhiên trước trí khôn minh mẫn và trí nhớ dẻo dai của cậu bé. Sau đó, cậu trở thành
thày giảng giúp việc các cha truyền giáo và là một dụng cụ tông đồ hữu hiệu trong việc loan báo Tin Mừng nơi quê hương Việt Nam thân yêu của thày và nơi
Vương quốc Lào láng giềng."
Từ đó, Việt Nam trở thành quê hương thứ hai của cha Alexandre de Rhodes, nhưng cuộc đời truyền giáo của ông ở đây rất bấp bênh và trôi nổi. Trong vòng 20 năm, ông bị
trục xuất đến sáu lần. Nhưng sau cả sáu lần ấy, ông đều tìm cách trở lại Việt Nam khi cơ hội cho phép.Ông đến truyền giáo ở
Đàng Trong vào năm
1625 dưới thời chúa
Nguyễn Phúc Nguyên và ở
Đàng Ngoài vào năm
1626 dưới thời chúa
Trịnh Tráng. Thời gian cha Alexandre de Rhodes giảng đạo tại Việt Nam cũng là thời kỳ các cha thừa sai dòng Tên hoạt động rất hăng say và hữu hiệu. Riêng cha Alexandre de Rhodes, ông đã truyền đạo từ Nam ra Bắc.
Ông kể lại công cuộc truyền giáo tại Bắc Phần:"Khi chúng tôi vừa đến kinh đô
Bắc Kỳ, tức khắc nhà vua truyền lệnh cho tôi phải xây một nhà ở và một
nhà thờ thật đẹp. Dân chúng tuốn đến nghe tôi giảng đạo đông đến nỗi, tôi phải giảng đến 4 hoặc 6 lần trong một ngày. Chị vua và 17 người thân trong
gia đình vua xin lãnh nhận
bí tích Rửa Tội. Nhiều
tướng lãnh và
binh sĩ cũng xin theo đạo. Nhưng điều làm tôi ngạc nhiên nhất là thấy các vị
sư đã mau mắn từ bỏ
bụt thần để theo đạo Công giáo. Tất cả đều dễ dàng chấp nhận khi tôi giải thích cho họ hiểu
giáo lý đạo Công giáo rất phù hợp với
lý trí và
lương tâm con người. Các tín hữu Công giáo Việt Nam có Đức Tin vững chắc đến độ, không gì có thể rút Đức Tin ra khỏi lòng họ.
Nhiều người phải đi bộ suốt 15 ngày đường để được
xưng tội hoặc tham dự
thánh lễ. Nhưng phải thành thật mà nói, tôi không thể chu toàn cách tốt đẹp mọi công tác truyền đạo này, nếu không có trợ giúp tuyệt vời của các thầy giảng. Vì nhận thấy mình là linh mục duy nhất giữa một cánh đồng truyền đạo bao la, nên tôi chọn trong số các tín hữu, những thanh niên không lập gia đình và có lòng đạo đức sâu xa cũng như có nhiệt tâm rao giảng Tin Mừng, để giúp tôi. Những người này công khai thề hứa sẽ dâng hiến cuộc đời để phụng sự Chúa, phục vụ Giáo hội, sẽ không lập gia đình và sẽ vâng lời các cha thừa sai đến Việt Nam truyền đạo. Hiện tại có tất cả 100 thày giảng đang được thụ huấn trong
chủng viện và được các tín hữu trang trải mọi phí tổn."
Năm
1645, ông bị
Chúa Nguyễn vĩnh viễn trục xuất khỏi Việt Nam. Khi trở lại châu Âu, Alexandre de Rhodes vận dụng mọi khả năng hiểu biết về công cuộc rao giảng Tin Mừng tại
Á Châu, đã xin
Tòa Thánh gửi các
giám mục truyền giáo đến Á Châu, để các ngài có thể truyền chức linh mục cho các thày giảng bản xứ.
Ông mất ngày
5 tháng 11 năm
1660 ở
Ispahan,
Ba Tư, 15 năm sau lần cuối cùng bị trục xuất khỏi Việt Nam.
Đóng góp vào chữ Quốc ngữ
Vào năm
1651, ông cho in cuốn
Từ Điển Việt-Bồ-La (
Dictionarium Annamiticum Lusitanum et Latinum) dựa trên các
ký tự tiếng Việt của những giáo sĩ người
Bồ Đào Nha và
Ý trước đó. Có thể coi đây là sự kiện đánh dấu sự ra đời của
chữ Quốc ngữ.
Năm
1961, nhân dịp kỷ niệm 300 năm ngày qua đời của cha Alexandre de Rhodes, nguyệt san
MISSI, do các cha Dòng Tên người Pháp điều khiển, đã dành trọn số
tháng 5 để tưởng niệm và ca tụng Cha Đắc Lộ, một nhà truyền giáo vĩ đại của Giáo hội Công giáo Hoàn vũ nói chung và của Giáo hội Công giáo Việt Nam nói riêng. Nguyệt san MISSI nói về công trình khai sinh chữ Quốc ngữ với tựa đề: "Khi cho Việt Nam các mẫu tự La Tinh, cha Alexandre de Rhodes đã đưa Việt Nam đi trước đến 3 thế kỷ".
Tiếp đến, tờ MISSI viết:
"... Khi chính thức xác định mẫu tự, bằng cách cho ra đời tại Roma nơi nhà in Vatican, quyển
tự điển đầu tiên và các sách đầu tiên bằng chữ Quốc ngữ, cha Alexandre de Rhodes đã giải phóng nước Việt Nam.
"... Thật vậy, giống như Nhật Bản và Triều Tiên, người Việt Nam luôn luôn sử dụng chữ viết của người Tàu và bị
nô lệ vì chữ viết này. Chỉ mới cách đây không lâu,
người Triều Tiên mới chế biến ra một chữ viết riêng của họ. Còn
người Nhật thì, sau nhiều lần thử nghiệm, đã phải bó tay và đành trở về với lối viết
tượng hình biểu ý của người Tàu.
"... Trong khi đó, người Tàu của
Mao Trạch Đông đang tìm cách dùng các mẫu tự La Tinh để chế biến ra chữ viết của mình, nhưng cho đến nay vẫn chưa thành công. Vậy mà dân tộc Việt Nam, nhờ công ơn của cha Alexandre de Rhodes Đắc Lộ, đã tiến bộ trước người Tàu đến 3
thế kỷ.
"... Dĩ nhiên, không phải chỉ riêng mình cha Đắc Lộ khởi xướng ra chữ Quốc ngữ. Trước đó, các cha thừa sai dòng Tên người
Bồ Đào Nha ở Ma Cao đã nghĩ ra một số phát âm tiếng Việt, viết bằng các mẫu tự La Tinh rồi. Tuy nhiên, cha Đắc Lộ là người đưa công trình chế biến chữ Quốc ngữ đến chỗ kết thúc vĩnh viễn và thành công, ngay từ năm
1651, là năm mà cuốn tự điển Việt-Bồ-La chào đời. Đây cũng là năm sinh chính thức của chữ Quốc ngữ. Và cuộc khai sinh diễn ra tại Roma, nơi nhà in Vatican. Chính nơi nhà in Vatican mà Việt Nam nhận được chữ viết của mình.
"... Đã từ lâu đời, người Việt Nam viết bằng chữ Tàu, hoặc bằng
chữ Nôm, do họ sáng chế ra. Nhưng đa số người Việt Nam không thể đọc và viết được chữ Tàu, vì theo lời cha Đắc Lộ, Tàu có đến 80 ngàn chữ viết khác nhau. Các nhà truyền giáo đầu tiên khi đến Việt Nam, đã bắt đầu dùng mẫu tự La Tinh để viết lại âm giọng mà họ nghe được từ tiếng Việt. Khi cha Đắc Lộ đến Việt Nam, đã có một số phát âm tiếng Việt được viết bằng chữ La Tinh rồi. Vì thế, có thể nói rằng, công trình sáng tạo ra chữ Quốc ngữ trước tiên là một công trình chung của các nhà thừa sai tại Việt Nam. Nhưng khi chính thức in ra công trình khảo cứu chữ viết tiếng Việt của mình, là cùng lúc, cha Đắc Lộ đã khai sinh ra chữ viết này, ban đầu được các nhà truyền giáo sử dụng, sau đó, được toàn thể dân Việt Nam dùng và biến nó thành chữ quốc ngữ. Tất cả các nước thuộc
miền Viễn Đông từ đó ước ao được có chữ viết cho quốc gia mình y như chữ Quốc ngữ này vậy."
Bản thân Alexandre de Rhodes đã viết như sau:"Khi tôi vừa đến Nam Kỳ và nghe người dân bản xứ nói, đặc biệt là phụ nữ, tôi có cảm tưởng mình đang nghe
chim hót líu lo, và tôi đâm ra ngã lòng, vì nghĩ rằng, có lẽ không bao giờ mình học nói được một
ngôn ngữ như thế. Thêm vào đó, tôi thấy hai cha
Emmanuel Fernandez và
Buzomi, khi giảng, phải có người
thông dịch lại. Chỉ có cha
Francois Pina là hiểu và nói được tiếng Việt, nên các bài giảng của cha Pina thường đem lại nhiều lợi ích hơn là của hai cha Fernandez và Buzomi. Do đó tôi tự ép buộc mình phải dồn mọi khả năng để học cho được tiếng Việt. Mỗi ngày tôi chăm chỉ học tiếng Việt y như ngày xưa tôi học môn
thần học ở Roma. Và nhờ ơn Chúa giúp, chỉ trong vòng 4 tháng, tôi học biết đủ tiếng Việt để có thể giải tội và sau 6 tháng, tôi có thể giảng được bằng tiếng Việt. Kết quả các bài giảng bằng tiếng Việt lợi ích nhiều hơn các bài giảng phải có người thông dịch lại."
Nguyệt san
MISSI đã ca ngợi vai trò của Alexandre de Rhodes hơi quá, vì chính họ cũng viết rõ là trước de Rhodes đã có một số nhà truyền giáo ghi lại tiếng Việt bằng chữ cái La tinh, nhưng tiếp theo đó lại tôn vinh de Rhodes là người khai sinh ra chữ Quốc ngữ. Tuy nhiên, de Rhodes rõ ràng đã có công lớn trong việc
hệ thống hóa việc ghi âm tiếng Việt bằng chữ cái La tinh một cách đầy đủ. Nhờ cuốn từ điển Việt-Bồ-La của ông, chữ Quốc ngữ mới bắt đầu phổ biến trong cộng đồng Ki-tô giáo Việt Nam, đặt nền móng cho việc sử dụng rộng rãi sau này.
Tác phẩm
Ngoài cuốn Tự Điển Việt-Bồ-La
Dictionarium annamiticum seu tunquinense lusitanum et latinum đã được Kho Tàng trữ của Thư viện Quốc gia Bồ Đào Nha scan và đưa lên mạng
Internet (
xem tại đây), còn có nguyên bộ các tác phẩm khác trong ấn bản đầu tiên ở
thập niên 1650 mà Giáo sĩ Đắc-Lộ viết bằng
tiếng Latin và
tiếng Pháp có thể tìm thấy
tại Thư viện Maurits Sabbe của
Đại học Công giáo tại Louvain (
Université catholique de Louvain) tại
Bỉ. Ngoài ra, có thêm một số ấn bản hoặc tái ấn bản cũng được tìm ra
trong cơ sở dữ liệu PORBASE của Liên hiệp các thư viện ở
Bồ Đào Nha.
Tưởng niệm
Năm
1943, chính quyền thuộc địa
Đông Dương phát hành một con
tem 30
xu để tôn vinh những đóng góp của ông trong quá trình phát triển tiếng Việt. Chính quyền
Việt Nam Cộng hòa cũng phát hành một bộ tem 4 con kỷ niệm 300 năm ngày mất của ông, nhưng ra trễ 1 năm (phát hành ngày
5 tháng 11 năm
1961). Tên ông được đặt cho một trường trung học và một con đường ở
Thành phố Hồ Chí Minh. Hiện nay vẫn còn tượng ông đặt tại
Viện Ngôn ngữ học Việt Nam để tưởng nhớ tới công lao và những đóng góp của ông trong việc phát triển
chữ Quốc ngữ.
| | | |
Từ điển Việt Bồ | Tem về Rhodes | tác phẩm | giám mục Rhodes |
Sưu tầm